تحولات قرن 5 در یک نگاه

قرن پنجم هجری یکی از دورانهای متلاطم سیاسی، فرهنگی در تاریخ اسلام و ایران است که آکنده از تحولات مختلفی است که ذیلاً به صورت اجمال به آنها می پردازیم:

الف) اوضاع سیاسی

1- حکومتها و دولتهای دیالمه:
دولتهای دیالمه آل زیاد «316 – 433 ق» در مناطق شمالی ایران و دولتهای دیالمه آل بویه «320- 447 ق» در نقاط مرکزی و جنوبی ایران که در ترویج اسلام و حمایت از جریانهای فکری فرهنگی تشیع و ساحت علم نقش موثری ایفا کردند. ادبا و دانشمندان مختلف مورد توجه ایشان بودند، شخصیت هایی چون ابوعلی سینا، ابن مسکویه در سایه حمایت ایشان به فعالیت علمی می پرداختند.
2- تحرکات دولت غزنویان «351 - 582 ق» در ساقط کردن حکومتهای سامانیان و دیالمه و لشکرکشی به نقاط مختلف ایران و هند قابل اهمیت است. علاقه حکام غزنوی خصوصاً محمود غزنوی به حضور دانشمندان و شعرا و ادبا در دربار غزنوی، ایشان را در بر آن داشت تا با دعوت، تشویق و حتی تنبیه و توسل به زور عالمان را به دربار خود بیاورند. دانشمند شهیری چون ابوریحان بیرونی از آن جمله است.
3- ضعف خلفاء عباسی و کمرنگ شدن ایشان در تحولات سیاسی و فرهنگی جهان اسلام قرن پنجم هم از نکات قابل توجه است.
4- تشکیل دولت ترک تبار سلجوقیان در ایران «429 ق» و حمایت دربار ملکشاه و دیگر شاهان سلجوقی از فعالیتهای علمی فرهنگی خصوصاً فعالیتهای خواجه نظام الملک توسی با ساخت و تاسیس نظامیه ها و ..
تقریباً در تمام دوران قرن 5 اکثر حاکمان و پادشاهان توجه ویژه ای به حوزه های علمی داشتند و سعی در حمایت از دانشمندان و امور پژوهشی را در دسترو کار داشتند.

ب) نهضت فرهنگی امامیه و عامه

1- حوزه های علمیه شیعه و امامیه در بغداد و نجف با قدرت علمی بالایی فعالیت می کردند، علوم فقهی کلامی محور مباحثات علمی در این مراکز بود.
2- فقها و متکلمین امامیه چون شیخ مفید «متوفی 413 ق» و سید مرتضی «متوفی 436 ق» و شیخ طوسی «متوفی 460 ق» و قاضی ابن براج «متوفی 481 ق» و دیگران چون نجاشی، دوریستی، کراجکی ، سلار و ...
3- حرکتهای علمی فرهنگی شخصیتهایی چون امام محمد غزالی «505» متکلم و معلم اخلاق، ابوالمعالی جوینی «متوفی 478 ق» ابوالحسن بصری «متوفی 436 ق» و قاضی عبدالجبار »متوفی 415 ق» از جمله مهمترین حرکات علمی اهل تسنن در این دوران می باشد.
4- به عبارتی در این دوران دو حوزه علمی عقلی دید به صورت جدی آغاز و پی گیری شد یکی علم اصول و دیگری کلام. علم اصول در بیان قواعد استنباط حکم فقهی و علم کلام پیرامون پاسخگویی به مسائل اعتقادی و هستی شناسی

ج) ادامه روند نهضت ترجمه

نهضت ترجمه که در زمان مامون عباسی «اواخر قرن 2» با حمایت رسمی و همه جانبه دولت عباسی و با تشیکل بیت الحکمه گسترش یافته بود رفته رفته از حالت دولتی و انسجام خارج شده ولی به صورت پراکنده در جاهای مختلف این کار ادامه داشت و آن هم به صورت بسیار کمرنگ و ما در اینجا به بعضی از ترجمه های علوم عقلی و فلسفی اشاره خواهیم کرد.
1-ابوالخیر بن الخمار:
طبیب و حکیم نصرانی ایرانی «متوفی 421 ق» از شاگردان ابوزکریا که اثاری را از یونانی به عربی ترجمه کردند. از جمله مهمترین آثار ترجمه وی الاثار العلویه پیرامون مسائل ثاوفرسطس است و همچنین نگارش آثاری چون کتاب الوفاق بین رای الفلاسفه و النصاری و سیره الفیلسوف را هم بنا به ضبط ابن ندیم انجام داده است (ابن ندیم، ص370)
2- جناب ابوریحان بیرونی:
دانشمند مسلمان ایرانی که طی سفر به هند و انجام تحقیقات با ارزشی پیرامون هندوستان کتاب تحقیق ماللهند را نگاشت و رساله ای شامل پیرامون موجودات محسوس و معقول را از هندی ترجمه نمود (صفاء ، 1384، هـ ، ص 329) در تحقیق ماللهند مطالبی پیرامون فلسفی هندی هم به چشم می خورد خصوصاً در تطبیق مسائل فلسفه یونان و تصوف با فلسفه هندی.
البته باید توجه داشت که این دوران «قرن 5» تقریباً یک دوره سکون در واردات، صادرات علمی است بلکه دوران هضم، نقد و بررسی و اجتهاد در حوزه های علوم مختلف به حساب می آید.

پی نوشت:

1- ثاوفرسطیس : از شاگردان افلاطون و ارسطو « 372 – 287 ق م »

ابن ندیم ، الفهرست، نشر دارالمعرفه ، بیروت، لبنان
انتشارات جامعه اصفهان، آوای ابوریحان، نشر دانشگاه اصفهان ، 1352
بیات، عزیزالله ، کلیات تطبیقی تاریخ ایران، نشر امیرکبیر، 1377 ش
جزفادقانی، م ، علمای بزرگ شیعه، انتشارات معارف اسلامی، 1364 ش
جناتی، محمد ابراهیم، ادوار اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی، انتشارات کیهان، 1372 ش
صفا ، ذبیح الله ، تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی، انتشارات مجید، 1384
/خ